Milieuverkenning 2018: Achtergronddocument Naar een diagnostiek van systeemverandering

Abstract

Dit onderzoek werd uitgevoerd in het kader van de ‘Milieuverkenning 2018’ en leverde de nodige wetenschappelijke onderbouwing.Voor de Milieuverkenning 2018 werden uitgebreide analyses gemaakt van de oplossingen voor het energiesysteem, het voedingssysteem en het mobiliteitssysteem. Het onderzoek ‘Naar een diagnostiek van systeemverandering’ beoogt vanuit een algemene kennis over het gedrag van systemen aanvullende inzichten te leveren, zowel om de ontwikkeling van dergelijke systemen beter te begrijpen en te kaderen, als om aanvullende handelingsperspectieven aan te dragen.In de eerste fase van het onderzoek is samen met de opdrachtgever de onderzoeksvraag aangescherpt tot: “Hoe kan systeemdenken ons helpen om het gedrag te begrijpen dat zich manifesteert (of zich zal manifesteren) binnen maatschappelijke systemen (energie, voeding, mobiliteit) die aan een transitie-impuls blootgesteld worden?”Om op deze vraag in te gaan, werd in dit rapport een diagnostiek van systeemverandering ontwikkeld en toegepast op drie maatschappelijke systemen. De diagnostiek is daarbij een instrument om enerzijds te kunnen vaststellen wat de toestand is van het systeem (de ‘gezondheid’), en om anderzijds manieren aan te dragen om het systeem beter te laten functioneren (de ‘remedie’). Deze diagnostiek moet daarbij gezien worden als een grofmazig analytisch instrument: geen sluitende theorie over hoe de systemen functioneren, maar een pragmatische manier om vanuit een aantal stappen de complexiteit van de dynamiek van systemen behapbaar en bespreekbaar te maken.Voor het ontwikkelen van de diagnostiek hebben de onderzoekers zich ten eerste gebaseerd op de literatuur vanuit de wetenschappelijk domeinen van systeemtheorie, transitieonderzoek en systeemecologie. De diagnostiek en toepassing ervan voor de analyse van de maatschappelijke systemen, hebben zich vervolgens in een iteratief proces verder ontwikkeld. Hierbij schepte de diagnostiek het kader voor de analyse van systemen, en leidde (omgekeerd) de analyse van systemen tot het vereenvoudigen en beter toepasbaar maken van de diagnostiek. Dit heeft uiteindelijk geleid tot drie gelijkaardige systeemanalyses, met het diagnostische stappenplan als leidraad.Tot slot werd de analyse van elk systeem getoetst op basis van interviews met een selecte groep experts. De gesprekken lieten toe om de bevindingen te toetsen, de analyse aan te vullen, en te reflecteren op de meerwaarde van de benadering voor het ontwikkelen van aanvullende handelingsperspectieven.