Transitie naar een duurzaam landbouw- en voedingssysteem in Vlaanderen: een systeemanalyse

Abstract

Ons landbouw- en voedingssysteem staat onder druk. De wereldbevolking blijft groeien, hulpbronnen worden schaarser en klimaatverandering ingrijpender. Ondertussen nemen voedingsgerelateerde ziekten zoals obesitas en hart- en vaatziekten verder toe en hebben Vlaamse landbouwers het steeds moeilijker om een opvolger te vinden voor hun bedrijf. Het nieuwe MIRA-AMS topicrapport analyseert de spanningen in het systeem en biedt inspiratie om op een duurzamere manier gezonde voeding te voorzien in Vlaanderen.In het topicrapport ‘Transitie naar een duurzaam landbouw- en voedingssysteem in Vlaanderen: een systeemanalyse’ nemen Erik Mathijs (KU Leuven), Frank Nevens (VITO) en Philippe Vandenbroeck (shiftN) de organisatie van onze voedselproductie en -consumptie van grond tot mond kritisch onder de loep. Hiermee willen de Vlaamse Milieumaatschappij en het departement Landbouw en Visserij het maatschappelijke debat en de visievorming rond een duurzamer landbouw- en voedingssysteem wetenschappelijk helpen ondersteunen.Landbouw- en voedingssysteem staat onder drukHet landbouw- en voedingssysteem zoals het zich onder meer in Europa heeft ontwikkeld, heeft gezorgd voor een uitgebreid en gevarieerd aanbod aan voeding van hoge kwaliteit aan een lage prijs. Dit model staat echter onder druk.Het rapport beschrijft negen ‘hotspots’ waar het systeem tegen zijn grenzen aanloopt. Kenmerkend voor het huidige productiemodel is bijvoorbeeld de grote afhankelijkheid van externe natuurlijke hulpbronnen zoals fossiele brandstoffen, water, nutriënten en eiwitten voor dierlijke productie. Deze aanpak heeft gezorgd voor een hoge productiviteit, maar maakt het systeem ook kwetsbaar nu de vraag naar deze hulpbronnen explosief toeneemt.Een ander kenmerk van het systeem is het grote aantal sterk gespecialiseerde schakels in de productieketen. Dit zorgt wel voor een hoge efficiëntie, maar verkleint de betrokkenheid van consumenten bij de voedselproducenten en het productieproces. Bovendien staat die ‘verkokering’ de nodige geïntegreerde oplossingen in de weg. Andere knelpunten die de auteurs beschrijven zijn onder meer de opvolgingsproblematiek in de landbouw en de toename van voedingsgerelateerde ziektebeelden zoals obesitas, voedselallergieën, suikerziekte en hart- en vaatziekten.Inspiratie voor innovatie richting duurzaamheidHet rapport stopt niet bij een analyse van de problemen maar beschrijft ook een reeks innovaties, gebundeld in vier categorieën: stadslandbouw, biologische landbouw, anders eten en nieuwe productieparadigma’s. Deze innovaties kunnen helpen om de vastgestelde hotspots aan te pakken, en bieden inspiratie om het landbouw- en voedingssysteem duurzamer te maken.De beschreven innovaties zijn heel divers. Stadslandbouw bijvoorbeeld kan gaan om de aanleg van tuinen op braakliggend terrein en daken. Maar ook om verticale serres die intensieve productie combineren met een minimaal gebruik van schaarse grond. Nog een andere vorm van stadslandbouw zijn bijvoorbeeld plukboerderijen waar consumenten bij het productieproces betrokken worden.Anders eten omvat niet alleen vleesvervangers, maar onder meer ook slow food, een trend die lekker, puur en eerlijk eten centraal stelt. Ook bestaat een trend waarbij voeding op maat wordt aangeboden of in de toekomst misschien zelfs afgestemd op het genetische profiel van consumenten. De categorie ‘nieuwe productieparadigma’s’ beschrijft dan weer een aantal nieuwe industriële en ambachtelijke concepten zoals Cradle-to-Cradle, 3D-printing en peer-to-peerproductie die ook in de voedingsproductie zouden kunnen worden toegepast.Innovatie is gedeelde verantwoordelijkheid van hele maatschappijStijgende prijzen van grondstoffen en voeding, de steeds prangender vraag naar een ander economisch systeem, en de toenemende aandacht van consumenten voor aspecten als streekgebondenheid, dierenwelzijn, gezonde voeding, ecologie en eerlijke handel. Deze en andere maatschappelijke evoluties kunnen aangegrepen worden om de transitie naar een duurzamer landbouw- en voedingssysteem een versnelling hoger te schakelen. Het rapport maakt duidelijk dat deze transitie een gedeelde verantwoordelijkheid is van alle betrokken actoren, van ondernemers, kennisinstellingen, investeerders en overheid tot maatschappelijke organisaties en consumenten.